"مهریه: تعریف، اهمیت و تفاوت مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه"

 
مهریه: تعریف، اهمیت و تفاوت مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

مهریه به عنوان یکی از اصول اساسی در عقد نکاح در نظام حقوقی ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی مطرح است. این مفهوم نه تنها به‌عنوان یک تعهد مالی برای مرد در نظر گرفته می‌شود، بلکه نقش مهمی در حفظ حقوق زن و تضمین امنیت مالی او دارد. در حالی که مهریه اغلب به‌عنوان یک موضوع مالی در نظر گرفته می‌شود، اما در واقعیت جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز بر آن تأثیر می‌گذارد و در تعیین روابط زوجین نقش مهمی ایفا می‌کند. علاوه بر این، اختلافات درباره ماهیت مهریه، به‌ویژه در ارتباط با مهریه عندالمطالبه و مهریه عندالاستطاعه، یکی از رایج‌ترین موضوعات در دعاوی خانوادگی است.
در این نوشتار، به تعریف دقیق مهریه، اهمیت آن در حقوق خانواده و همچنین تفاوت بین مهریه عندالمطالبه و مهریه عندالاستطاعه پرداخته خواهد شد.

تعریف حقوقی مهریه

مهریه در حقوق خانواده به معنای مبلغی است که مرد در هنگام عقد نکاح به زن پرداخت می‌کند و به‌عنوان یک تعهد مالی از سوی مرد در برابر زن تعریف می‌شود. این مبلغ، به عنوان یک حق قانونی برای زن شناخته می‌شود و به هر شکلی که توافق شده باشد، باید در نهایت به زن پرداخت شود. در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مهریه به‌عنوان یک دین در نظر گرفته می‌شود که بر عهده مرد است و وی موظف است آن را در شرایط تعیین‌شده به همسر خود پرداخت کند.
ماده 1082 قانون مدنی ایران به وضوح بیان می‌کند:
به مجرد عقد زن مالک مهر میشود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.
 

تحلیل حقوقی:

این ماده به‌طور صریح، مالکیت زن نسبت به مهریه را به رسمیت می‌شناسد و تصریح دارد که زن می‌تواند هر زمان که بخواهد، مهریه را از شوهر خود مطالبه کند. مهریه در واقع به عنوان یک حق مالی برای زن شناخته می‌شود که از آن می‌تواند در برابر مرد به‌عنوان یک حق قانونی در مواقع لزوم استفاده کند.

اهمیت مهریه در حقوق خانواده

مهریه در نظام حقوقی ایران علاوه بر اینکه جنبه مالی دارد، از جنبه‌های اجتماعی و حقوقی نیز برخوردار است. این تعهد مالی از سوی مرد به زن می‌تواند:
1.    ضمانت مالی برای زن در صورت طلاق یا فوت شوهر باشد.
2.    آرامش روانی و حقوقی را برای زن ایجاد کند تا در مواقع اختلافات، احساس امنیت مالی داشته باشد.
3.    در تعیین احترام متقابل در خانواده تأثیرگذار باشد، چرا که مرد موظف به پرداخت آن است.

تفاوت مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

1. مهریه عندالمطالبه
تعریف حقوقی:
مهریه عندالمطالبه به این معنی است که زن هر زمان که بخواهد، می‌تواند مهریه خود را از مرد مطالبه کند و مرد موظف است آن را پرداخت کند. در این حالت، پرداخت مهریه بدون قید و شرط و بلافاصله پس از درخواست زن انجام می‌شود، مگر اینکه مرد بتواند اثبات کند که در حال حاضر از توان مالی برای پرداخت آن برخوردار نیست.
تحلیل حقوقی:
مطابق ماده 1082 قانون مدنی، مهریه به‌طور عندالمطالبه به زن تعلق دارد، یعنی زن می‌تواند در هر زمانی که بخواهد، مهریه خود را درخواست کند و مرد موظف است آن را پرداخت کند. در صورتی که مرد از پرداخت آن خودداری کند، زن می‌تواند از طریق مراجع قضائی اقدام کرده و آن را از وی مطالبه کند.
مثال: اگر زن پس از مدتی از مرد درخواست مهریه کند و مرد از پرداخت آن خودداری کند، زن می‌تواند از دادگاه درخواست کند که مرد موظف به پرداخت مهریه خود شود و اگر مرد توان مالی نداشته باشد، باید وضعیت مالی او در دادگاه بررسی شود.

2. مهریه عندالاستطاعه
تعریف حقوقی:
مهریه عندالاستطاعه به این معنی است که مرد فقط در صورتی که توان مالی داشته باشد، موظف به پرداخت مهریه است. یعنی زن می‌تواند مهریه خود را از مرد درخواست کند، اما پرداخت آن مشروط به استطاعت مالی مرد است. در این نوع مهریه، در صورتی که مرد توان مالی برای پرداخت مهریه نداشته باشد، زن نمی‌تواند از او مهریه را مطالبه کند، مگر اینکه مرد توان مالی خود را به‌طور مشخص اثبات کند.
تحلیل حقوقی:
در مهریه عندالاستطاعه، پرداخت مهریه منوط به توان مالی مرد است و اگر مرد توان پرداخت آن را نداشته باشد، زن نمی‌تواند آن را مطالبه کند. این نوع مهریه معمولاً در مواقعی که مرد فقیر است یا به دلایلی توان مالی پرداخت مهریه را ندارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مثال: اگر مرد به دلیل فقر مالی نتواند مهریه زن را پرداخت کند، در این حالت زن نمی‌تواند از وی مطالبه مهریه کند. این امر طبق ماده 1083 قانون مدنی که به استطاعت مالی مرد اشاره دارد، به این صورت است که "در صورتی که مرد توانایی پرداخت نداشته باشد، زن نمی‌تواند از او مهریه را مطالبه کند."

نظرات مشورتی و آرا وحدت رویه

نظریه مشورتی شماره 2837/7 (مورخ 20/04/1378) دیوان عالی کشور در خصوص مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه اعلام می‌کند:
"مهریه عندالمطالبه از جمله حقوق زن است و مرد موظف است آن را بلافاصله پس از درخواست زن پرداخت کند، مگر اینکه مرد توان مالی برای پرداخت آن نداشته باشد."
در خصوص مهریه عندالاستطاعه نیز نظریه مشورتی 2890/7 دیوان عالی کشور (مورخ 21/06/1380) بیان می‌کند:
"در مهریه عندالاستطاعه، پرداخت مهریه مشروط به استطاعت مالی مرد است و زن نمی‌تواند آن را از مرد مطالبه کند، مگر اینکه استطاعت مالی مرد اثبات شود."
رای وحدت رویه شماره 634/7 (مورخ 15/05/1381) دیوان عالی کشور نیز در خصوص پرداخت مهریه عندالمطالبه بیان می‌کند:
"مهریه عندالمطالبه باید به محض درخواست زن توسط مرد پرداخت شود، حتی اگر مرد اثبات کند که توان مالی پرداخت آن را ندارد، در این حالت زن می‌تواند از طریق مراجع قضائی اقدام کند."

ده سوال کاربردی با پاسخهای  تحلیلی و حقوقی

1. آیا زن می‌تواند مهریه را هر زمان که بخواهد مطالبه کند؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
بله، مهریه عندالمطالبه به این معنا است که زن می‌تواند هر زمان که بخواهد، مهریه خود را مطالبه کند.
2. آیا مرد می‌تواند از پرداخت مهریه خودداری کند؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
اگر مهریه عندالمطالبه باشد، مرد موظف به پرداخت آن است. تنها در صورتی که مرد توان مالی نداشته باشد، می‌تواند از پرداخت آن خودداری کند.
3. چه تفاوتی میان مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه وجود دارد؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
در مهریه عندالمطالبه، زن هر زمان که بخواهد، می‌تواند مهریه را مطالبه کند، اما در مهریه عندالاستطاعه، مرد تنها در صورتی که توان مالی داشته باشد، موظف به پرداخت مهریه است.
4. آیا می‌توان در قرارداد نکاح مهریه را مشروط به استطاعت مالی کرد؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
بله، این امکان وجود دارد و مهریه عندالاستطاعه معمولاً به این صورت تعیین می‌شود.
5. آیا عدم استطاعت مالی مرد می‌تواند مانع از مطالبه مهریه توسط زن شود؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
در مهریه عندالاستطاعه، بله، عدم استطاعت مالی مرد مانع از مطالبه مهریه می‌شود.
6. آیا مرد می‌تواند از پرداخت مهریه به زن خودداری کند؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
اگر مهریه عندالمطالبه باشد، مرد موظف به پرداخت آن است و نمی‌تواند از پرداخت آن خودداری کند.
7. چه اتفاقی می‌افتد اگر مرد در پرداخت مهریه توانایی نداشته باشد؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
اگر مرد عندالاستطاعه باشد و توانایی مالی نداشته باشد، زن نمی‌تواند از او مطالبه مهریه کند.
8. آیا مهریه می‌تواند بیشتر از حد معقول باشد؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
طبق قانون، میزان مهریه باید منطقی و معقول باشد و در صورتی که مبلغ مهریه بیشتر از حد معقول باشد، ممکن است دادگاه تصمیم به کاهش آن بگیرد.
9. آیا پرداخت مهریه به زن در زمان طلاق الزامی است؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
در صورتی که مهریه عندالمطالبه باشد، مرد موظف به پرداخت آن حتی در زمان طلاق است.
10. آیا زن می‌تواند از مهریه خود در زمان ازدواج صرفنظر کند؟
وکیل مهریه پاسخ می دهد :
بله، زن می‌تواند از مهریه خود صرفنظر کند، اما این عمل باید به‌طور رسمی و با اعلام رضایت زن صورت گیرد.

نتیجه‌گیری
مهریه در حقوق خانواده ایران به‌عنوان یک حق مالی برای زن شناخته می‌شود و به‌طور معمول در عقد نکاح تعیین می‌شود. در کنار مهریه عندالمطالبه، که هر زمان که زن بخواهد، قابل مطالبه است، مهریه عندالاستطاعه به مرد اجازه می‌دهد که تنها در صورت داشتن توان مالی، آن را پرداخت کند. این دو نوع مهریه تأثیرات مهمی در حقوق خانواده و دعاوی مالی دارند و لازم است که افراد از تفاوت‌های آن‌ها آگاه باشند.
منابع:
1.    قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.
2.    آراء قضائی و نظریات مشورتی دیوان عالی کشور.
3.    رای وحدت رویه دیوان عالی کشور.
 

مولفین :
محمد شیاسی ( کارشناس حقوقی  و ریس هیات مدیره موسسه حقوقی عدالت گستران نگین ترنم )
سید صادق قریشی ( وکیل پایه یک  دادگستری و مولف کتب حقوقی )

آیا از تفاوت‌های مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه آگاه هستید؟ تیم حرفه‌ای "من وکیلتم" با ارائه مشاوره حقوقی تخصصی در زمینه مهریه، تعیین شرایط پرداخت، و نحوه اجرای آن، آماده است تا شما را در مسیر حفظ و تحقق حقوق مالی‌تان یاری کند. با ما تماس بگیرید و از دانش و تجربه وکلای متخصص بهره‌مند شوید.

آقای سید علی موسوی
آقای سید صادق قریشی
خانم فاطمه اسمی
خانم فریده عبداللهی
خانم ملیحه علیخانی