املاک وقفی به املاکی اطلاق میشود که از سوی شخص یا مؤسسهای به نیت انجام کار خیر و عمومی بهطور دائمی وقف شدهاند. در حقوق اسلامی، وقف به معنای اختصاص دادن دارایی یا ملک به نفع یک هدف خاص از جمله حمایت از نیازمندان، ساخت مدارس، مساجد یا سایر مؤسسات خیریه است. مالکیت این املاک در اختیار فرد خاصی قرار ندارد و از آن برای مقاصد خاص استفاده میشود.
تحلیل حقوقی:
در نظام حقوقی ایران، وقف یکی از اعمال حقوقی است که در آن مالک، مالکیت خود را بهطور دائمی و به نیت خیرخواهانه از دست میدهد و آن را به نفع عموم یا گروه خاصی از افراد تخصیص میدهد. مطابق با قوانین شرعی و مدنی ایران، وقف باید با شرایط خاصی از جمله نیت وقف، تعیین موقوفعلیه (کسی که وقف به نفع اوست) و تعیین نوع مصرف وقف انجام گیرد. املاک وقفشده دارای ویژگیهایی هستند که آنها را از سایر املاک متمایز میسازد، از جمله ممنوعیت فروش، انتقال یا تصرف آن برای مقاصد شخصی.
مثال حقوقی:
یک شخص بهعنوان واقف یک قطعه زمین مسکونی را وقف میکند تا در آن مسجدی ساخته شود. در این حالت، مالکیت زمین از فرد واقف به وقف منتقل میشود و زمین دیگر قابل فروش یا استفاده شخصی نیست. پس از وقف، اداره این ملک و تعیین نحوه استفاده از آن باید مطابق با نیت واقف و بهطور عمومی انجام شود.
وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد و تحلیل مثال:
در مثال فوق، اگر فردی بخواهد زمین وقفشده را بهعنوان ملک خصوصی خود تصرف کرده و آن را بفروشد، این عمل برخلاف نیت واقف و قوانین وقف خواهد بود. املاک وقفی طبق قوانین شرعی و مدنی، برای اهداف خاص تعیینشده توسط واقف مورد استفاده قرار میگیرند و تغییر در نوع استفاده از این املاک تنها به تأسیس کنندگان و نهادهای مسئول اجازه داده میشود. همچنین، طبق ماده ۵۳۷ قانون مدنی ایران، «اگر وقف شرط خاصی در خصوص استفاده از ملک داشته باشد، این شرط باید رعایت شود و در غیر این صورت وقف باطل خواهد بود.» بنابراین، هرگونه اقدام خلاف این اصول میتواند موجب ابطال وقف و مسئولیت قانونی برای متصرفین غیرمجاز شود.
سوالات تئوری
- وقف چیست و چگونه میتوان یک ملک را وقف کرد؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : وقف به معنای حبس عین و تسبیل منفعت است؛ یعنی مالکیت ملک به موقوفه منتقل میشود و منافع آن طبق نیت واقف مصرف میگردد. برای وقف، باید سند وقفنامه تنظیم شده و به تأیید مراجع قانونی و سازمان اوقاف و امور خیریه برسد.
– منبع: قانون مدنی، مواد ۵۵ و ۵۶؛ آییننامه اجرایی قانون اوقاف.
- نقش متولی در اداره املاک وقفی چیست و چه شرایطی برای انتخاب وی وجود دارد؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : متولی مسئول اداره و نظارت بر املاک وقفی طبق نیت واقف است. انتخاب متولی با واقف است و در صورت نبود متولی، اداره اوقاف و امور خیریه میتواند به انتخاب متولی بپردازد.
– منبع: قانون مدنی، ماده ۷۵؛ آییننامه اجرایی قانون اوقاف.
- آیا املاک وقفی قابلیت فروش یا انتقال به دیگران را دارند؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : املاک وقفی به صورت اصل نمیتوانند به دیگران منتقل شوند، مگر در شرایط استثنایی که مصلحت وقف به خطر افتد و فروش با مجوز از سازمان اوقاف صورت گیرد.
– منبع: قانون مدنی، ماده ۵۹؛ آییننامه اجرایی قانون اوقاف.
- آیا مستأجرین املاک وقفی دارای حقوق مشابه مستأجرین املاک عادی هستند؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : بله، مستأجرین املاک وقفی تحت شمول قانون روابط موجر و مستأجر قرار دارند، اما باید به نیت واقف و شرایط وقفنامه نیز پایبند باشند.
– منبع: قانون روابط موجر و مستأجر؛ قانون اوقاف.
- تکلیف درآمدهای حاصل از املاک وقفی چیست؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : درآمدهای حاصل از املاک وقفی باید مطابق نیت واقف مصرف شود و هرگونه انحراف از این نیت به عنوان تخلف محسوب میشود.
– منبع: قانون مدنی، ماده ۶۶؛ آییننامه اجرایی قانون اوقاف.
- آیا وقف میتواند محدود به زمان خاصی باشد یا خیر؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : وقف باید دائمی باشد و تعیین زمان محدود برای وقف خلاف ماهیت وقف است.
– منبع: قانون مدنی، ماده ۵۶.
- چه شرایطی برای وقف اراضی ملی و منابع طبیعی وجود دارد؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : اراضی ملی و منابع طبیعی، بر اساس قوانین، جزو اموال عمومی بوده و قابل وقف نیستند، مگر با اجازه ویژه از دولت.
– منبع: قانون مدنی و قانون حفاظت و بهرهبرداری از جنگلها و مراتع.
سوالات عملی
- فرض کنید شخصی ملکی را وقف کرده و در وقفنامه قید کرده که درآمد آن صرف تحصیل فرزندان او شود. آیا این شرط معتبر است؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : خیر، وقف باید برای منافع عمومی باشد، و وقف با منافع اختصاصی برای فرزندان واقف باطل است.
– منبع: قانون مدنی، ماده ۵۵؛ نظرات فقهی.
- متولی یک ملک وقفی قصد دارد بخشی از آن را برای ایجاد فضای تجاری اجاره دهد. آیا چنین اقدامی مجاز است؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : این اقدام در صورتی مجاز است که با نیت واقف همخوانی داشته و در چارچوب قانون اوقاف و با موافقت سازمان اوقاف باشد.
– منبع: آییننامه اجرایی قانون اوقاف.
- شخصی مدعی مالکیت بخشی از یک ملک وقفی است و سند عادی در این باره ارائه میدهد. آیا ادعای وی پذیرفته میشود؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : ادعای مالکیت بر املاک وقفی نیاز به اثبات از طریق مراجع قضایی دارد و سازمان اوقاف نیز به عنوان مدعیعلیه دخیل است.
– منبع: قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی.
- اگر متولی املاک وقفی از اداره ملک به نحو مطلوب خودداری کند، چه اقداماتی میتوان برای عزل او انجام داد؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : سازمان اوقاف میتواند با توجه به تخلف متولی و ارائه دلایل کافی به مراجع قضایی، درخواست عزل او را مطرح نماید.
– منبع: قانون اوقاف و آییننامههای مرتبط.
- در صورتی که مستأجر یک ملک وقفی تعهدات خود را نسبت به ملک اجرا نکند، متولی چه حقوقی دارد؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : متولی میتواند با استناد به قرارداد اجاره و نیت واقف، اقدام به فسخ قرارداد اجاره یا مطالبه خسارت کند.
– منبع: قانون روابط موجر و مستأجر و قانون اوقاف.
- شخصی قصد وقف ملک خود را دارد، اما ملک او دارای بدهی مالیاتی است. آیا میتواند آن را وقف کند؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : برای وقف، ابتدا باید بدهیها تسویه شود، زیرا بدهیهای قانونی ملک مانعی برای وقف آن محسوب میشود.
– منبع: قانون مدنی و مقررات مالیاتی.
- مالک یک زمین قصد دارد بخشی از آن را برای استفاده به عنوان مدرسه به اداره آموزش و پرورش واگذار کند. آیا این اقدام به عنوان وقف شناخته میشود؟
– وکیل املاک و ساختمان پاسخ می دهد : اگر مالک قصد دارد مالکیت و منافع را به صورت دائمی واگذار کند و نیّت خاصی را دنبال نماید، با تنظیم وقفنامه میتواند آن را به عنوان وقف اعلام کند.
– منبع: قانون مدنی، مواد مربوط به وقف.
این سوالات به شناخت حقوق و وظایف متولیان، مستأجران و اشخاص مرتبط با املاک وقفی کمک میکند و از سوی دیگر، تبیین اصول و مقررات وقف و بهرهبرداری قانونی از املاک وقفی را پوشش میدهد.
نویسندگان :
خانم مریم زمانی – وکیل دادگستری و متخصص در امور موقوفات ( وقف عام و خاص) و دعاوی املاک
سید صادق قریشی – وکیل دادگستری و منتور تحول حرفه ای وکلا (legal Coach & Peer Educator)
