تعریف و الزامات قرارداد حمل و نقل
قرارداد حمل و نقل یک توافق است که در آن متصدی حمل و نقل مسئولیت انتقال کالا از یک نقطه به نقطه دیگر را بر عهده می‌گیرد و در ازای آن اجرت دریافت می‌کند. این قرارداد باید در قالب یک بنگاه یا موسسه انجام شود. طبق ماده ۳۷۷ قانون تجارت، حمل و نقل اشیاء توسط متصدی حمل و نقل تنها تابع قانون تجارت است.
در خصوص حمل و نقل هوایی، این نوع حمل و نقل تابع قانون هواپیمایی کشوری است که مختص هواپیماهای غیرنظامی است و هواپیماهای نظامی را شامل نمی‌شود. همچنین، قرارداد حمل و نقل اصولاً تابع مقررات وکالت است، مگر اینکه در موارد خاص استثنائاتی در نظر گرفته شده باشد.
۲. تکالیف ارسال‌کننده محموله
۲.۱. ارائه اطلاعات دقیق
ارسال‌کننده باید اطلاعات صحیح را به متصدی حمل و نقل ارائه دهد، که شامل موارد زیر است:
آدرس صحیح مرسل‌الیه
محل تحویل کالا
تعداد بسته‌ها
طرز بسته‌بندی
وزن کالا
محتویات عدل‌ها
مدت زمان تسلیم کالا
مسیر حمل
قیمت اشیاء گران‌بها
اگر ارسال‌کننده این اطلاعات را به درستی ارائه ندهد، مسئولیت خسارات وارد به کالا بر عهده ارسال‌کننده خواهد بود.
۲.۲. بسته‌بندی کالا
در صورتی که کالا به طور صحیح بسته‌بندی نشده باشد و خسارات ناشی از بسته‌بندی نادرست یا عیوب غیر ظاهر ایجاد شود، این خسارات به عهده ارسال‌کننده خواهد بود. همچنین، اگر ثابت شود که تلف یا عیب محموله ناشی از تقصیر ارسال‌کننده یا مرسل‌الیه باشد، متصدی حمل و نقل از مسئولیت معاف خواهد بود.
۳. حق استرداد کالا توسط ارسال‌کننده
حق استرداد کالا تا زمانی که در دست متصدی حمل و نقل باشد
ارسال‌کننده تا زمانی که مال التجاره در دست متصدی حمل و نقل باشد، می‌تواند آن را مسترد کند. اما این حق استرداد به شرایط خاصی وابسته است:
پرداخت تمامی مخارج: ارسال‌کننده باید تمامی مخارج متصدی که به نفع او در طول حمل متحمل شده است و همچنین خساراتی که ممکن است از رجوع ارسال‌کننده به متصدی وارد شود را به او پرداخت کند.
۳.۱ شرایطی که ارسال‌کننده نمی‌تواند از حق استرداد استفاده کند:
بارنامه به مرسل‌الیه تحویل شده باشد.
عدم توانایی در بازپس‌دادن رسید.
اعلام رسیدن کالا به مقصد.
درخواست مرسل‌الیه پس از وصول کالا.
۴. مسئولیت‌های متصدی حمل و نقل
۴.۱. تعهدات متصدی حمل و نقل
تعهد به نتیجه: متصدی حمل و نقل موظف است که کالا را بدون هیچ عیب و نقصی به مقصد برساند. اگر کالا آسیب ببیند یا خراب شود، مسئولیت آن بر عهده متصدی حمل و نقل است، مگر اینکه تقصیر از طرف ارسال‌کننده یا مرسل‌الیه باشد.
واگذاری مسئولیت به شخص دیگر: اگر متصدی حمل و نقل مسئولیت حمل کالا را به شخص دیگری واگذار کند و در حین حمل خسارتی به کالا وارد شود، زیان‌دیده تنها حق رجوع به متصدی قرارداد را دارد.
اطلاع‌رسانی به مرسل‌الیه: متصدی حمل و نقل موظف است که پس از رسیدن کالا به مقصد، مرسل‌الیه را از رسیدن کالا مطلع کند.
۴.۲. حق حبس
متصدی حمل و نقل می‌تواند تا زمانی که مخارج و اجرت خود را از ارسال‌کننده یا مرسل‌الیه دریافت نکرده باشد، کالا را تحویل ندهد. این حق حبس به متصدی این اجازه را می‌دهد که تا زمانی که طلب خود را نگیرد، کالا را در اختیار نگیرد.
۵. معافیت‌های متصدی حمل و نقل از مسئولیت
۵.۱. شرایط معافیت از مسئولیت
خسارت ناشی از جنس کالا.
خسارت ناشی از دستورات ارسال‌کننده.
خسارت ناشی از تقصیر ارسال‌کننده.
خسارت ناشی از قوه قهریه (مانند سیل، زلزله، جنگ).
۶. تکالیف مرسل‌الیه
مرسل‌الیه نیز باید در صورت دریافت کالا:
خسارت ظاهری کالا را فوراً به متصدی حمل و نقل اطلاع دهد.
خسارت غیرظاهر که نیاز به بررسی و بازرسی دارد، باید حداکثر ظرف ۸ روز از تاریخ دریافت کالا، آن را به متصدی گزارش دهد.
۷. حل اختلافات میان متصدی حمل و نقل و مرسل‌الیه
در صورت بروز اختلاف میان متصدی حمل و نقل و مرسل‌الیه، دادگاه می‌تواند دستور دهد که کالا به شخص ثالثی امانت سپرده شود یا در صورت نیاز، کالا به فروش برسد. اگر کالا فوراً قابل فروش نباشد، باید به دادستان اطلاع داده شود.
۸. مرور زمان در دعاوی مسئولیت مدنی علیه متصدی حمل و نقل
طبق قانون تجارت، برای دعاوی مسئولیت مدنی علیه متصدی حمل و نقل، مرور زمان یک‌ساله در نظر گرفته شده است. این مرور زمان در دعاوی مربوط به مطالبه عین کالا قابل استناد نیست. در مورد خسارت تأخیر در تسلیم و خسارت ناشی از تلف یا گم شدن کالا، مرور زمان از تاریخ تسلیم کالا شروع می‌شود.
۹. شرایط خاص نگهداری کالا توسط متصدی حمل و نقل
اگر مرسل‌الیه محموله را قبول نکند یا به مرسل‌الیه دسترسی نباشد و از پرداخت اجرت و مخارج متصدی حمل و نقل امتناع کند، متصدی فوراً باید این نکته را به ارسال‌کننده اطلاع دهد. سپس کالا موقتاً نزد متصدی یا شخص ثالث به‌طور امانت نگهداری می‌شود تا تکلیف روشن شود.
۱۰. امکان تعیین خسارت کمتر یا بیشتر از قیمت کالا
مطابق قانون تجارت، ارسال‌کننده و متصدی حمل و نقل می‌توانند برای خسارت مبلغی کمتر یا بیشتر از قیمت کامل محموله تعیین کنند. این قاعده در خصوص خسارت تأخیر در تسلیم و همچنین خسارت ناشی از نقص و عیب محموله نیز قابل اجراست.
