ماهیت حق‌العمل‌کاری
حق‌العمل‌کاری یک قرارداد رضایی و جایز است و در صورتی که قانون تجارت در این زمینه ساکت باشد، تابع مقررات وکالت است. این قرارداد هم عهدی است و هم معوض؛ به این معنا که حق‌العمل‌کار متعهد به انجام معامله به نام خود و حساب آمر می‌شود (عهدی) و در ازای این معامله، آمر باید به حق‌العمل‌کار اجرت پرداخت کند (معوض).
تفاوت اصلی حق‌العمل‌کار با دلال این است که دلال تنها واسطه‌ای در معاملات است، اما حق‌العمل‌کار شخصاً معامله را انجام می‌دهد و نماینده آمر در معامله می‌شود. این باعث می‌شود که حق‌العمل‌کار مسئولیت‌هایی در قبال طرفین معامله داشته باشد.
تفاوت حق‌العمل‌کاری با وکالت
حق‌العمل‌کار برخلاف وکیل به اسم خودش قرارداد می‌بندد، و این امر باعث می‌شود که خود او در برابر طرف قرارداد مسئول انجام تعهدات قراردادی شود. در حالی که وکیل به نام و حساب موکل عمل می‌کند و مسئولیت ابتدا به موکل تعلق دارد.
بنابراین، وکالت یک نمایندگی بی‌واسطه است، اما حق‌العمل‌کاری نمایندگی با واسطه است، زیرا حق‌العمل‌کار پس از انجام معامله، نمایندگی را به صاحب حساب باز می‌گرداند.
ماهیت حق‌العمل‌کاری در امور گمرکی
در امور گمرکی، حق‌العمل‌کار به شخصی اطلاق می‌شود که تشریفات گمرکی مربوط به شخص دیگر را به وکالت از طرف آن شخص انجام می‌دهد. بنابراین، ماهیت حق‌العمل‌کاری در امور گمرکی همان وکالت است.
اجرت حق‌العمل‌کاری
در قرارداد حق‌العمل‌کاری، مشابه دلالی، عدم تعیین اجرت موجب بی‌اعتباری قرارداد نخواهد شد. در این صورت، حق‌العمل‌کار مستحق دریافت اجرت‌المثل خواهد بود. تعیین اجرت در قرارداد حق‌العمل‌کاری بر اساس تراضی طرفین است و برخلاف دلالی، در این زمینه تعرفه رسمی برای تعیین اجرت وجود ندارد.
تکالیف حق‌العمل‌کار
یکی از تکالیف اصلی حق‌العمل‌کار، آگاه کردن آمر از اقداماتی است که او برای انجام معامله انجام می‌دهد. طبق ماده ۳۵۹ قانون تجارت، حق‌العمل‌کار موظف است در صورتی که مأموریت محوله را انجام دهد، فوریت آن را به آمر اطلاع دهد.
حق‌العمل‌کار مکلف به بیمه کردن اموالی که موضوع معامله هستند نیست مگر اینکه آمر دستور داده باشد.
اگر کالایی که برای فروش یا معامله فرستاده شده، دارای عیوب ظاهری باشد، حق‌العمل‌کار مسئول است که برای حق رجوع به متصدی حمل و نقل تمام اقدامات لازم را انجام دهد و آمر را از اقدامات خود مطلع کند. در غیر این صورت، او مسئول هر نوع خسارت ناشی از کوتاهی خویش خواهد بود.
مسئولیت‌ها و محدودیت‌های حق‌العمل‌کار در مقابل آمر
فروش کالا: حق‌العمل‌کار مجاز به فروش مال‌التجاره به قیمت کمتر از قیمت تعیین‌شده توسط آمر نیست، مگر در صورتی که مصلحت آمر ایجاب کند و تحصیل اجازه از آمر در آن زمان مقدور نبوده باشد. در غیر این صورت، حق‌العمل‌کار مسئول تفاوت قیمت خواهد بود.
عدم مسئولیت در صورت رعایت دستور آمر: زمانی که حق‌العمل‌کار از دستور آمر سرپیچی نکرده و مرتکب تقصیر نشده باشد، مسئولیتی نخواهد داشت. در این موارد، عدم رعایت دستور آمر ضمانت‌آور نیست.
کسب سود از معامله: کسب سود برای حق‌العمل‌کار از کنار معامله ممنوع است. تمام منافع ناشی از معامله متعلق به آمر است و این همان مقررات مربوط به وکالت است. در واقع، همانطور که وکیل باید تمام عواید حاصل از مأموریت خود را به موکل تحویل دهد، حق‌العمل‌کار نیز باید تمام سود ناشی از معامله را به آمر پرداخت کند.
ممنوعیت فروش نسیه: اگر آمر اجازه فروش نسیه را به حق‌العمل‌کار نداده باشد، او مسئول ضررهای ناشی از فروش نسیه خواهد بود. همچنین، اگر آمر او را از فروش اقساطی منع کرده باشد، حتی اگر عرف تجارتی چنین معامله‌ای را اقتضا کند، باز هم حق‌العمل‌کار مسئول خواهد بود.
مسئولیت حق‌العمل‌کار در مقابل طرف معامله: حق‌العمل‌کار در مقابل آمر مسئول اجرای تعهدات طرف مقابل نیست، مگر در شرایط خاص که برخی استثناها وجود دارد:
اگر حق‌العمل‌کار از طرف مقابل ضمانت کرده باشد.
اگر عرف تجارتی محل، حق‌العمل‌کار را مسئول بداند.
اگر حق‌العمل‌کار مجاز به انجام معامله نبوده باشد.
حق حبس حق‌العمل‌کار
حق‌العمل‌کار برای وصول مطالبات خود از آمر نسبت به اموالی که موضوع معامله بوده و یا نسبت به قیمتی که اخذ کرده، حق حبس دارد. مطالبات در اینجا شامل اجرت‌المثل، مساعده‌ها، هزینه‌هایی که به نفع آمر پرداخت کرده، و کلیه هزینه‌هایی است که متحمل شده است.
اگر فروش مال ممکن نشده یا آمر از اجازه فروش رجوع کرده باشد و مال‌التجاره به مدت بیش از حد متعارف که بستگی به عرف دارد نزد حق‌العمل‌کار باقی بماند، حق‌العمل‌کار می‌تواند آن را با نظارت مدعی‌العموم یا نماینده او از طریق مزایده بفروشد. در صورتی که آمر در محل نباشد و نماینده‌ای نداشته باشد، فروش بدون حضور آمر یا نماینده‌اش انجام خواهد شد، اما باید اخطاریه رسمی به آمر ارسال شود، مگر اینکه مال از جمله اموال سریع‌الفساد باشد.
محدودیت‌های حق‌العمل‌کار در انجام معاملات با خود
حق‌العمل‌کار نباید با خود معامله کند. همچنین، اگر مأمور به خرید است، نمی‌تواند مال خود را به آمر منتقل کند، مگر اینکه آمر صراحتاً این اجازه را به او داده باشد یا اینکه مال موضوع معامله دارای مظنه بورسی باشد. در صورت معامله با خود، باید قیمت زمان معامله با خود را به آمر تادیه کند.
حق‌العمل‌کار در برابر آمر مسئولیت معامله با طرف معامله بدون اطلاع آمر ندارد، مگر اینکه آمر را از انجام معامله آگاه کرده باشد. اگر حق‌العمل‌کار قبل از اطلاع به آمر، اقدام به انجام معامله کند، دیگر نمی‌تواند با خود معامله کند و باید طرف معامله شخصی غیر از حق‌العمل‌کار باشد.
اجرت و مخارج حق‌العمل‌کاری
مخارجی که حق‌العمل‌کار برای انجام معامله و نفع آمر کرده و همچنین هر مساعده‌ای که به نفع آمر داده باشد، باید به او مسترد شود. حق‌العمل‌کار می‌تواند مخارج متحمل شده را مطالبه کند، اما نمی‌تواند سودی که قبل از انجام معامله به آمر داده است را مطالبه کند.
حق‌العمل‌کار و آمر می‌توانند توافق کنند که در هر مرحله از انجام قرارداد، حتی قبل از اجرای کامل آن، حق‌العمل‌کار مستحق دریافت اجرت باشد.
اگر عدم اجرای قرارداد ناشی از فعل آمر باشد، حتی اگر معامله انجام نشود، حق‌العمل‌کار مستحق دریافت اجرت است.
پایان
در این اپیزود از پادکست، با مفهوم حق‌العمل‌کاری، تفاوت‌های آن با دلالی و وکالت، مسئولیت‌های حق‌العمل‌کار و تکالیف او در قبال آمر آشنا شدیم. همانطور که مشاهده کردید، حق‌العمل‌کار در بسیاری از موارد مسئولیت‌های خاص خود را در قبال آمر و طرف مقابل دارد و باید به دقت به وظایف خود عمل کند.
برای مشاوره‌های تخصصی و بررسی بیشتر این موضوعات، تیم موسسه حقوقی قریشی همیشه در کنار شماست. امیدواریم با این اطلاعات، آگاهی شما در دنیای تجارت بیشتر شود و به تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تری در حوزه‌های مختلف تجاری بپردازید.
با ما همراه باشید تا در اپیزودهای بعدی به مباحث جذاب‌تر و کاربردی‌تر بپردازیم.
